توضیحات
اطلاعات علمی گیاه سرخ ولیک
نام گیاه: سرخ ولیک
نام علمی: oxyacantha Crataegus
نام فرانسوی: Aubepine و Aubespine و Nobleepine و Epine blanche
نام انگلیسی: Maytree، Thornapple tree ، White thorn و Haw thorn
نام آلمانی:Rotdorn, weissdorn
نام ایتالیایی: Spina Bianca , Marruca Bianca
نامهای محلی ایران: در لاهیجان «کُمار». در رامسر و شهسوار «کِجیل». در دیلمان و رودسر «مارِخْ». در گرگان و بعضی نقاط بختیاری «ولک، بلک و ولیک». در شهسوار «کُتْ کُتی». در اطراف تهران و همدان و اصفهان «گوچ». در خلخال و آذربایجان «گیچ ـ یِمیشان». در باختران و همدان و پشتکوه «گِویچ». در سردشت «گیویژ، گوژ و گویشک». در فارس «کیالک» و در ارسباران «آتگُتی».
نام عربی: زعرورالادویه , الشوکه الحاده
تیره: Rosaceae
تاریخچه گیاه
دیوسکورید سرخ ولیک را در سده اول شرح داد و آن را Krataios نامید. که از کلمه یونانی به معنای سخت یا قوی گرفته شده است. در نظریه دیگری Kratos به معنی همیشگی بودن بیان شده است. در قرن سوم, تئوفراستوس, شاگرد ارسطو, این گیاه را Kunosbatos نامید. Oxyacantha به معنی “خارهای نوک دار” است که نام خار سفید به خاطر گلهای بهاری سفید به آن داده شده است.
نژاد کهن ژرمن میوههای سرخ ولیک را بعنوان غذا, به صورت خام یا پخته برای تاس کباب یا حریره استفاده می کردند. سرخ ولیک اغلب بعنوان یک اصل در هنر بکار برده می شد. چوب سخت آن برای کارهای دستی استفاده می شد. این آئین معمول برای گیاه “خار مسیح” برگرفته شده از افسانهای است که حضرت مسیح تاجی از خارهای کوچک سرخ ولیک را میپیچاند.
سرخ ولیک در طب سنتی
حکایت شده که قلمه سرخ ولیک که توسط Duke Eberhard از Wurttemburg برای مقبره مقدس در اورشلیم در قرن چهاردهم آورده شد, تکثیر پیدا کرد. سرخ ولیک مشهور به داشتن قدرت معجزه آسا است و تعجبآور نیست که شاخههای گلدار آن بعنوان یک محافظ بر علیه جادوی سیاه چیده میشدند.
Jan Breughel از بزرگان کلیسا , شاخههای سرخ ولیک را در تعدادی از نقاشیهای گلها رسم کرد. کتابهای گیاهی قرون وسطی بیان کردهاند که سرخ ولیک برای کولیک معده و اسهال مفید است. اولین یادآوری از تأثیر آن بر قلب توسط Quercetanus پزشک مخصوص شاه هنری پنجم ارائه شد. کسی که شربت ضد پیری را برای گیاهان درست کرد.
حکمای طب سنتی ایران، ولیک (زالزالک وحشی) را از نظر طبیعت سرد و خشک میدانند و از پوست درخت به عنوان تببُر استفاده میکنند. در فرانسه یک قاشق سوپخوری گل ولیک (زالزالک وحشی) را در یک فنجان آب جوش دم میکنند، و تا سه فنجان از آن را در روز به عنوان ضد اسپاسم، رفعکننده بیخوابی و ناراحتیهای دوران یائسگی میخورند. در چین مردم معمولاً ولیک (زالزالک وحشی) را در سطح گستردهای به عنوان میوه میخورند، بنابراین نمیتواند اثر فیزیولوژیکی شدید نامناسبی برای سیستم بدن داشته باشد.
ویژگیهای ظاهری این گیاه
درختچهای خزان کننده با شاخههای انبوه خار دار منشعب که ممکن است به ارتفاع 10 متر برسد. و برگهای دندانهدار منقسم به لوبهای کم عمق دارد. گل ها سفید رنگ یا مایل به گلی و مجتمع که به صورت دیهیم در آمده. و پس از پیدایش برگ نیز در گیاه ظاهر میشوند. میوهی آن کاذب و به رنگ قرمز تیره که حاوی هسته کوچکی است که میوه حقیقی گیاه است. و نسبتا بزرگ, به طول تقریباً 1 سانتیمتر (حتی بیشتر) میباشد. سرخ ولیک بیشتر در نواحی جنگلی و مرطوب مشاهده میشود.
زمان گلدهی: اردیبهشت و تیر
محل رویش و پراکندگی
این گیاه در دامنه کوهها و اراضی جنگلی آفتابی, بیشه ها, حصارها, جنگلهای باز و برگریز و در مناطق صخرهای, بیشههای نورگیر, در باغها و پارکها در سرتاسر جهان می روید و غالباً برای ایجاد پرچین کاشته میشود.
در سراسر اروپا, آفریقای شمالی و آسیا پراکنده و در بریتانیا فراوان است. در ایران در نواحی مختلف البرز, رضاییه, بروجرد, گرگان اراک, کلاردشت, شمال تهران و کرج نواحی جنگل گیلان، مازندران، آذربایجان، باختران و لرستان میروید.
کشت و پرورش سرخ ولیک
نیازهای اکولوژیکی
سرخ ولیک گیاهی است که به آسانی رشد میکند و شرایط نامساعد محیطی را به خوبی تحمل میکند. این گیاه خاک لومی, آهکی و رُسی با قابلیت نگهداری رطوبت زیاد را ترجیح میدهد. کاشت این گیاه در خاک مرطوب با موفقیت همراه است اما خشکی را هم به خوبی تحمل میکند.
اگر گیاه به منظور تولید میوه کشت شود مکان آفتابگیر بهتر است, در مکان نیمه سایه هم به خوبی رشد میکند اما کیفیت و محصول میوه کاهش پیدا میکند.
سرخ ولیک گیاه بسیار مقاومی است و دمای زیر 18 درجه سانتیگراد, آلودگی محیط و بادهای شدید را به خوبی تحمل میکند.
مراقبت و نگهداری
قبل از انتقال نهالها به زمین اصلی، مبارزه با علفهای هرز زمین ضرورت دارد. قبل از کشت میتوان از علفکُش هونگازین به مقدار پنج تا شش کیلوگرم در هکتار یا از علف کُش سیمازین به صورت محلول پاشی استفاده کرد. برای مبارزه با علفهای هرز چند ساله از علفکُش هونگازین و یا بوونیول به مقدار 10 تا 12 کیلوگرم در هکتار یا از علفکُش رونستار به مقدار 8 تا 10 لیتر در هکتار میتوان استفاده نمود. از بیماریهای قارچی این گیاه سفیدک پودری است که برای مبارزه با آن میتوان از گل گوگرد و یا سایر قارچکُشهای سولفوره استفاده کرد.
زمان و روش کاشت
تکثیر این گیاه توسط بذر صورت میگیرد. این روش در هوای سرد پائیزی بهترین روش کاشت است. تعدادی از بذرها در بهار جوانه میزنند و جوانهزنی بذرهای ذخیره شده خیلی کُند و غیر قابل پیشبینی است. آنها باید به مدت 3 ماه در دمای 15 درجه سانتیگراد گرم شده و سپس به مدت 3 ماه دیگر در دمای 4 درجه سانتیگراد سرمادهی شوند. و هنوز ممکن است 18 ماه بعد جوانه بزنند.
شکافتن بذر قبل از سرمادهی ممکن است این زمان را کاهش دهد. روش دیگر برداشت بذرهای سبز و کاشت سریع آن در یک مکان سرد میباشد.اگر در زمان مناسب صورت گیرد بذرها میتوانند در بهار جوانه بزنند. اگر شما فقط مقدار کمی از گیاه را میخواهید پرورش دهید بهتر است جوانهها قبل از اینکه به اندازه کافی برای جابجایی به یک گلدان جدا برای سال اول برسند پوشانده شوند.
جمع آوری محصول
زمان محصول برداری گلها از اردیبهشت تا خرداد, برگها از فروردین تا خرداد و میوه در طول شهریور میباشد. ولی با این وجود برداشت بستگی به آب و هوای جغرافیایی منطقه دارد. محصول بدست آمده تجاری از درختان خودرو کم گزارش شده است. میوههای تمیز شده را باید خشک و سپس به قطعات مناسبی تقسیم نمود. برای خشک کردن میوه باید از خشککُن الکتریکی در دمای 80 تا 90 درجه سانتی گراد استفاده کرد. در این حالت میوهها رنگ طبیعی خود را حفظ کرده به رنگ سرخ مشاهده میشوند. مقدار عملکرد میوه 8 تا 10 تن در هکتار بوده و نسبت میوه تازه به خشک دو به یک است.
قسمتهای مورد استفاده
برگ، گل و میوه
بازار گیاه
کشورهای اصلی عرضه کننده این گیاه لهستان, بلغارستان, یوگوسلاوی و روسیه هستند. باید توجه داشت که در بازار تجارت به عنوان تقلب, گل Prunus spinosa را که فاقد مواد موثره مورد نظر میباشد به گل گیاهان مذکور میافزایند که این امر باید مورد شناسایی دقیق قرار گیرد.
خواص دارویی و درمانی سرخ ولیک
ترکیبات شیمیایی
گلیکوزیدهای فلاونوییدی، پروسیانیدین ها, پروآنتو سیانیدین ها ، مواد صابونی ، تانن ها ، مواد معدنی .دیگر مواد مهم: هایپروسید(Hyperoside)،کوارستین(Quercetin)، وایتکسین(Vitexin)، رامنوسید(Rhamnoside) , کومارین (Coumarin) میباشند.
از نظر ترکیبات شیمیایی طبق گزارش علمی که در (G.I.M.P) آمده است در گونه Crataegus Oxyacantha مواد زیر مشخص شده است: اکسالیک اسید و در ساقهها و جستهای جوان و سبز زالزالک HCN گلوکوزید و ماده عامل تلخ به نام کراتگین که مشابه اسکولین است. عصاره شاخههای جوان زالزالک، عمل فلجکننده روی مرکز تنفسی دارد و در مورد قلب پستانداران اثر سمی دارد. میوه تازه زالزالک، دارای سیتریک اسید و تارتاریک اسید و کراتگوس اسید، پکتین، روغن چرب، قندهای گلوکوز و فروکتوز است.
سایر ترکیبات
در هسته آن، ماده آمیگدالین و امولسین وجود دارد. در گلهای آن در حدود 157/0 درصد اسانس و همچنین تریمتیل آمین، کوئرسیترین و کوئرسیتین یافت میشود. در گزارش دیگری آمده است که ماده عامل زالزالک در گونه C.oxyacantha ماده کراتگوس لاکتون است که مفتح قلبی است. یعنی موجب باز شدن و گشاد شدن رگهای کورونر قلب میشود. بنابراین داروی قلبی است. در برگهای آن بیشتر از میوه آن ماده فلاونوئید مشخص شده است. در گزارش دیگری آمده است که در میوه زالزالک گونههای Crataegus monogynus و Crataegus Pinnatifidus مواد کراتگولیک اسید، تانیک اسید و قندهای میوه وجود دارد.
برگ سرخ ولیک
استفاده از برگها و میوههای این گیاه رگهای خونی را گشاد نموده و بدین واسطه به بهبود جریان خون در سرتاسر بدن کمک مینماید. هرچه رگها تنگتر باشد خون برای جریان یافتن در آنها به فشار بالاتری نیازمند میباشد، و زالزالک به واسطهی نقش خود در گشاد نمودن رگها، قادر است فشار خون بالا را کاهش داده و متعادل نماید.
به طور کلی سرخ ولیک دارای خواصی مانند گشادکنندگی عروق: ناشی از پروسیانیدین میباشد, افزایش گردش خون عروق قلب :باعث بهبود خونرسانی به عضله قلب میشود و تنظیم کننده فعالیت الکتریکی و در نتیجه ضربان قلب, بهبود عملکرد عضله قلب, افزایش تحمل عضله قلب به کمبود اکسیژن, افزایش برونده قلب و کاهش مقاومت عروق محیطی میباشد.
سرخ ولیک در طب اسلامی
حکمای طب سنتی ایران، ولیک (زالزالک وحشی) را از نظر طبیعت سرد و خشک میدانند و از پوست درخت به عنوان تببر استفاده میکنند. به طور کلی، دم کرده گلهای ولیک (زالزالک وحشی) و یا گرد گل خشک شده آن به مقدار پنج تا هشت گرم در روز برای ضعف قلب، آنژین، ورم آئورت، اختلالات عصبی از جمله نگرانی، بیخوابی، سرگیجه، احساس صدا در گوش و نظایر آن مفید است. از بروز نارسایی قلبی در بیمارانی که در مراحل اولیه میباشند و یا در معرض آن میباشند و از بروز اختلالات ریتم قلب جلوگیری میکند. با افزایش تحمل عضله قلبی به کمبود اکسیژن و بهبود خونرسانی آن موجب پیشگیری از بروز آنژین صدری و سکته قلبی میگردد.
روش و میزان مصرف سرخ ولیک
شکوفه
دمکرده آن را برای بهبود گردش خون و تقویت قلب استفاده کنید. برای درمان فشار خون بالا آن را با بومادران یا جوهو (Ju hua) ترکیب کنید.
دمنوش کاهش فشار خون
• ترکیبات:
سرخ ولیک، چای سیاه، گل گاوزبان، چای ترش، سیب
• کاهش فشار خون و کمک به ماهیچه قلب
سرخ ولیک جریان خون کرونری را افزایش میدهد که منجر به اتساغ عروق شده و باعث بهبود جریان خون میگردد. و خاصیت اینوتروپیک و کرونوتروپیک مثبت دارد. این دمنوش با داشتن و دو ترکیب سرخ ولیک و چای ترش به عنوان درمان کمکی در پر فشاری خون محسوب میشود.
توجه: مصرف این دمنوش در بیمارانی که دیگوکسین مصرف میکنند توصیه نمیشود، همچنین مصرف این دمنوش در زنان باردار و کودکان کمتر از 12 سال ممنوع میباشد.
میوه سرخ ولیک
جوشانده / 30 گرم میوه را در500 میلی لیتر آن فقط به مدت 15 دقیقه بجوشانید. برای درمان اسهال، یا همراه با جو هوا وگوکی زی، برای کاهش فشار خون، مصرف کنید.
افشرده /افشرده میوه تازه را به عنوان مقوی قلب ، برای درمان اسهال ، تقویت دستگاه گوارش ، یا مقوی عمومی مصرف کنید.
احتیاط مصرف
انجمن فرآوردههای گیاهان دارویی آمریکا زالزالک را از نظر بیخطر بودن درجه 1 ارزیابی کرده است. که این ارزیابی نشاندهنده این است که گیاه مزبور ضمن میزان بالای مصرفی خیلی بیخطر است. حتی با وجود این حالت، همواره عاقلانه خواهد بود اگر دستورالعمل دوز مصرفی آن رعایت شود. در صورت باردار بودن از مصرف زالزالک پرهیز شود.
به تغییرات خود حساس باشید
توجه به هر نوع تغییری که در طول مصرف زالزالک احساس میکنید فوق العاده حائز اهمیت است. درد زیاد، حملات زیادتر آنژین، تحلیل و ضعف بیشتر در طول قدم زدن یا ورزش کردن جملگی دلایل خوبی دال بر ضرورت اجتناب از مصرف زالزالک است و لازم است بلافاصله با پزشک معالج خود مشورت کنید. اگر با هیچکدام از این علایم بیماری مواجه نیستید، در صورت حصول بهبود پس از شش هفته درمان با زالزالک با پزشک معالج خود صحبت کنید. روند پیشرفت شما حتی اگر احساس میکنید دارید بهتر میشوید باید تحت نظر پزشک باشد.
تداخلات دارویی
زالزالک اثرات درمانی دیژیتالیس دیگوکسین را تشدید میکند و از اینرو در صورت مصرف دیژیتالیس از مصرف توأم زالزالک بپرهیزید. زالزالک میتواند در کنار سایر تقویت کنندهها نظیر منیزیم یا ویتامینB6 یا گیاهان دارویی (مانند سیر یا قارچ خوراکی ریشی) در درمان سیستم قلبی- عروقی اثرات مثبتی بر جای گذارد.